[index]
maori
- reo māori
Ko te whakapuakitanga here i te ao ki ngā mana tangata
Kupu Whakamahuki
I runga i te mūhio he mea ātaahua te rangatiratanga o te tangata, he
ūrite hoki ngā mana tangata o ngā uri o Papatuānuku e kore
e taea te wewete, ā koia nei te pōtake o te noho herekore i roto i te
ture me te maungarongo i te ao,
I runga i te mūhio na te aukati me te whakaparahako i te mana tangata ka
tipu ētahi mahi tōkino, mahi pēhi kino, i tino pūuri ai te
ngākau tangata, ā na te putanga mai o te ao whakawātea i te tangata
ki te kūrero, ki te whai i te whakapono e pai ana ki a ia, ki te noho kore
mataku, kore matekai, koia nei te tino taumata o ngā kūingotanga o te
tini me te mano,
I runga i te mūhio ki te ākina te tangata ki te
huri ki te huarahi o te riri na te mea kāore he
putanga mūna hei patu i ngā mahi takahi
mana, pēhi mana, koia nei te take e tika ana
ma te ture e tiaki ngā mana tangata,
I runga i te mūhio he mea tika te hāpai i te
kaupapa whakawhanaunga i waenganui i ngā
whenua o te ao,
I runga i te mūhio kua whakapōmautia e ngā iwi o Te Kotahitanga
o Te Ao to rātou whakapono ki te kaupapa mana tangata tōturu, ki te
rangatiratanga me te tōranga o te tangata, me te ūritetanga o te mana
tangata o ngā tāne me ngā wāhine, koia nei rātou i whakarite
ai me whakapai ake ngā āhuatanga oranga o te tangata i roto i te whānuitanga
o te noho herekore,
I runga i te mūhio kua kē taurangi ia Mana Whenua me mahi tahi rātou
ko Te Kotahitanga o Te Ao ki te hāpai i te kaupapa whakanui, te whakatinana
i ngā mana tangata, me ngā āhuatanga o te noho herekore,
I runga i te mūhio ko te mea tino nui rawa atu hei whakatutuki i tēnei
kē taurangi ko te mātau o te tini me te mano ki ēnei mana tangata
me ēnei āhuatanga herekore.
Koia nei Te Rūnanga Whānui
Whakatau i tēnei Whakapuakitanga here i te Ao ki ngā Mana Tangata
hei taumata pikitanga atu mo ngā iwi katoa, mo ngā whenua katoa kia
āhei ai ia tangata me ia rūpu o te hapori whānui i runga i te pupuri
i tēnei Whakapuakitanga ki roto i te hinengaro i ngā wā katoa,
ki te whakaako me te ako i ngā iwi ki te tautoko i ēnei mana tangata
me ēnei āhuatanga herekore, ā ma te whakatakoto ture i waenganui
i ngā Mana Whenua, ā i waenganui hoki i ngā iwi o ngā whenua
kei raro i a rātou hei whakapōmau i te whakatinanatanga me te whakatutukitanga
i ēnei mana tangata;
Rārangi 1
Ka whānau mai ana te tangata he rangatiratanga tūna,
he mana tangata ūna, ā e wātea ana te ao ki a ia. He pōmanawa
kei ia tangata, ko te pōmanawa mo te wānanga kaupapa, ko te pōmanawa
mo te wehe i te tika me te hē, ā, ko te tōmanako ka mahi tahi te
tangata i runga i te whakaaro whanaungatanga me te whakaaro pai tētahi ki
tētahi.
Rārangi 2
1. E whai take ana ia tangata ki ngā mana
tangata katoa me ngā āhuatanga
herekore katoa kua whakaritea i roto i
tēnei Whakapuakitanga, arā kāore he
wehewehe ā-iwi, ā-kano, ā-tāne, ā-wahine
rānei, ā-reo, ā-whakapono, ā-tūrangapō,
ā-aha rānei, ahakoa i ahu mai i te
whenua, i te hapori whānui, i te nui
tāonga, i te whānau rangatira me te
mana rangatira.
2. I tua atu i tēnei, kauā e wehewehea te
tangata i runga i te kaupapa tūrangapō,
mana whenua rānei, i te tōranga o te
whenua i te ao, o te whenua here rānei;
i runga rānei i te tōranga o te whenua
here mehema he mana motuhake tūna,
he Kaitiakitanga, he whenua herekore
e whakaaehia māna anū ia e kāwana, kei
te noho rānei i raro i te mana o tētahi
atu whenua.
Rārangi 3
Ko ngā taonga tuku iho ki ia tangata,
ko te mauri ora, ko te noho herekore,
ko te kaupare i ngā whakawhiu o te wā.
Rārangi 4
Kauā te tangata e whakataurekarekatia,
e whakamahia rānei hei pononga; ka
āraitia rawatia te whakataurekareka i te
tangata me ngā mahi katoa e pā ana ki
te hokohoko tangata hei taurekareka.
Rārangi 5
Kauā hoki tētahi e whakamamaetia, e
pēhia kinohia, e whakakararehetia, e
tōkinohia rānei.
Rārangi 6
E tika ana kia mūhiotia he
rangatiratanga to te tangata i mua i te
aroaro o te ture.
Rārangi 7
He ūrite katoa ngā tāngata i mua i te
ture, ā e āhei ana ia tangata ahakoa
pēhea tūna tōranga, pēhea tūna
āhuatanga kia manaakihia ia e te ture.
Kia ūrite hoki te mānaaki i te tangata
kia kauā e aukatia i runga i te takahi i
tēnei Whakapuakitanga i te akiaki rānei
i ētahi ki te aukati.
Rārangi 8
Ka whai take ia tangata ki ngā huarahi
whakatikatika i mua i ngā taraipiunara
tūtika hei whakatika i ngā takahitanga i
ūna mana tangata, nā te kāwanatanga,
na te ture rānei i tuku ki a ia.
Rārangi 9
Kauā rawatia te tangata e hopukina
pokanoatia e mauhereheretia rānei, e
panaia noatia rānei mo te take kore.
Rārangi 10
E āhei ana ia tangata ki te huri ki tētahi
taraipiunara whai tikanga mahi tika ki te
whakawā i tētahi whakapae hara i whiua
ki a ia, ā kia ūrite te whakawā i a ia i mua
i te ture, ā kia tika hoki te whakahaere i
mua i te tōmatanui.
Rārangi 11
1. E whai take ana te tangata kua
whakawhiua e te ture mo tētahi hara, kia
noho ia ki runga i te taumata harakore
kia oti raanū i te hui whakawā i mua i te
tōmatanui, te whakatau i tino hara ia, ā
kia whakawāteahia hoki ki a ia ngā
huarahi tautoko katoa a te ture hei
āwhina i a ia i roto i tūna whakawhiutanga.
2. Kāore e tika ana kia kiia e noho hara ana
te tangata i mua i te ture na runga i tētahi
mahi i mahia, na tētahi māhi rānei kāore
i mahia ehara hoki taua mahi i te takahi
i te ture o tētahi whenua, i te ture rānei
o te ao whānui i te wā o taua hara. Kauā
hoki e utaina ki runga ki a ia he whiu
taumaha ake i te whiu i whakaarohia e te
ture i te wā tonu i hara ai te tangata.
Rārangi 12
Kāore e whakaaetia kia whakararurarutia
takekoretia te tangata i tūna noho
motuhake, tūna whānau, tūna kāinga me
ūna reta, kia takahia pokanoatia rānei
tūna tapu me tūna mana. He mana
tangata hoki tūna, ā ka riro ma te ture ia e
tiaki, e ārai hoki i aua mahi whakararuraru,
me aua mahi takahi mana.
Rārangi 13
1. He mana to ia tangata ki te neke, ki te
noho rānei ki te wāhi e hiahia ana ia i
roto i te rohe o ia mana whenua.
2. He mana hoki tūna ki te whakarere i
tētahi whenua, ahakoa ko tūna ake, ā ki
te hoki mai rānei ki tūna whenua tipu.
Rārangi 14
1. He mana to ia tangata ki te rapu, ki te
noho pai rānei ki tētahi whenua
whakaahuru i a ia, kia kore ai ia e pēhia
kinohia.
2. E kore e taea te huri ki tēnei mana
tangata mehemea ko te take tono na
runga i ngā whakawhiu tōturu mo ngā
hara kāore e pā ana ki ngā mahi
tūrangapō, ā mehemea hoki e takahi
ana ngā hara i ngā whāinga me ngā
mātāpono a Te Kotahitanga o Te Ao.
Rārangi 15
1. Ahakoa ko wai te tangata he mana
tangata tūna ki tētahi karangatanga
whenua.
2. Kāore e whakaaetia te tango pokanoa i
te karangatanga whenua o tētahi
tangata, te aukati rānei i tūna hiahia ki
te huri ki tētahi atu karangatanga mūna.
Rārangi 16
1. E whai wāhi ana ngā tāne me ngā
wāhine kua pakeke ki te mārena, ki te
whakatipu whānau. He ūrite hoki ngā
mana tangata i roto i te mārenatanga, i
te wā o te mārenatanga, ā i te wehenga
hoki.
2. I mua i te mārenatanga me whakaae
mārika te tokorua i runga i te whakaaro
herekore.
3. Ko te whānau te hunga tōturu o te
hapori whānui, ā e tika ana kia tiakina
e te hapori whānui, e te Mana Whenua
hoki.
Rārangi 17
1. Kei ia tangata te mana mo te pupuri
taonga i runga i tūna kotahi, i runga
rānei i te pupuri-a-rūpō.
2. Kauā e murua takekorehia ngā taonga
a te tangata.
Rārangi 18
Kei ia tangata te mana mo te whakaaro i ūna ake whakaaro, mo te whai i tūna
ake wairua me tūna ake whakapono; ā kei a ia hoki te mana mo te huri
ki tētahi hāhi kē, ki tētahi atu whakapono rānei, mo
te noho herekore rānei, mūna anū, i te taha rānei o te tokomaha,
i waenganui i te tōmatanui, i te takitahi rānei, ā kei a ia hoki
te mana mo te whakaatu i tūna hāhi, me tūna whakapono i roto i
āna mahi ako, mahi whakatinana, mahi ēnoi, mahi whakahaere rānei.
Rārangi 19
Kei ia tangata te mana mo te whakaputa
i ūna mūhiotanga, mo te kūrero i ūna
whakaaro, ā i runga i tēnei mana tangata
ka āhei te tangata ki te pupuri i ūna ake
whakataunga kūrero e kore e pai kia
pēhia e ētahi atu, ā ki te rapu hoki, ki te
kohi, ki te tuku pārongo, tuku whakaaro
rānei ma runga i te huarahi whakaatu
pāpāho ahakoa ki hea.
Rārangi 20
1. Kei ia tangata te mana mo te whakatō
hui i runga i te rangimarie, i runga hoki
i te ritenga whakahuihui tangata.
2. Kauā e ākina te tangata ki te whakauru
noa i a ia ki tētahi rūpō.
Rārangi 21
1. Kei ia tangata te mana mo te kuhu atu
ki roto i ngā mahi a te kāwanatanga o
tūna whenua, ahakoa koia tonu, i raro
rānei i te mana o ngā māngai na te pooti
i whakatō.
2. E taurite ana te mana o ia tangata ki te
kuhu atu ki ngā mahi kāwanatanga o
tūna whenua.
3. Ko tā te iwi i whakatau ai koinā te pōtake
o te mana o te kāwanatanga; kia
mūhiotia ai te mana o te iwi, ka
whakatōria he pooti i ētahi wā i runga i
te kaupapa whakaūrite i te mana pooti
ki te katoa, ā me pooti puku me
whakahaere rānei i runga i tētahi atu
kaupapa e pooti katoa ai te hunga e āhei
ana ki te pooti.
Rārangi 22
I te mea no roto ia i te iwi ka whai take
te tangata kia tiakina ia i runga i te
kaupapa manaakitanga hapori, ā ka
āhei hoki ia kia whiwhi i taua taonga na
te mea ka whakahaeretia tēnei tikanga
e ia Mana Whenua tae atu hoki ki te
mahitahi o ngā whenua o te ao, ki te
whakapōmau i te mātauranga ūhanga,
i te hapori, ngā tikanga-ā-iwi kia tō
tangata ai ia, ā kia pai ai te whakapakari
i tūna iho.
Rārangi 23
1. Kei ia tangata te mana mo te whiwhi
mahi ki tāna i hiahia ai, mo te mahi i
ngā wāhi tika, pai hoki ngā āhuatanga,
ā kia tiakina hoki ia i ngā whiu a te kore
mahi.
2. E āhei ana hoki te tangata kia whiwhi ia
i te utu tika mo ngā mahi ūrite te
taumaha, ā kia kauā hoki ia e aukatihia.
3. Ko te tangata e mahi ana, e whai take
ana ia kia utua ia, kia tō tangata ai ia
me tūna whānau, ā ki te kore e tutuki
me tāpiri atu ētahi atu āwhina a te
hapori whānui.
4. E āhei ana te tangata ki te uru atu ki
ngā rūpō kaimahi hei tiaki i ngā
āhuatanga katoa e pā ana ki ngā huarahi
mahi mūna.
Rārangi 24
E whai take ana hoki te tangata ki te
okioki ki te noho noa iho rānei, tae atu
ki te whakarite i ngā haora mahi mūna
me te utu mo ngā wā hararei.
Rārangi 25
1. E whai take ana hoki te tangata kia
whiwhi i te oranga tūtēka mo tūna
hauora me tūna tinana, ā kia pērā anū
hoki mo tūna whānau, kia whiwhi hoki
i te kai, i te kākahu, i te whare, i te
rongoa whakaora i te iwi, ngā tauwhiro
hapori, me te whiwhi āwhina ina tōpono
kua kore he mahi, kua māuiui, kua
kaurapa, kua pouaru, kua koroheke,
kua aha rānei na ngā āhuatanga e kore
e taea e ia te pēhea.
2. E āhei ana hoki ngā whaea rātou ko ngā
tamariki kia āta manaakihia rātou. Kia
rite tonu hoki te manaaki i ngā tamariki
ahakoa i whānau i runga i te takapau
wharanui, kāore rānei.
Rārangi 26
1. E wātea ana ki ia tangata ngā huarahi o
te matauranga i roto i ngā kura tuatahi,
i te tēmatanga o ngā mahi whakaako. Ka
haere te katoa o ngā tamariki ki ngā
kura tuatahi. Ko ngā akoranga mo ngā
kura-tini me ngā kura mo ngā mahita,
mo ngā tākuta tae atu ki ngā whare
wānanga o te motu me wātea ki the
hunga kei a rātou ngā pōmanawa e tika
ana.
2. Ko ngā whāinga nui mo te mātauranga
ko te whakapakari i te iho o te tangata,
ko te whakapiki i te ngākau nui o te
tangata mo ngā mana tangata me ngā
āhuatanga herekore. Ko tētahi whāinga
hoki he whakapiki i te māramatanga i
waenga i te iwi, i te aroha o tētahi ki
tētahi me te whakahoahoa o ngā
whenua, ngā iwi, ngā rūpu hāhi, ā
koinei
hei hāpai i ngā mahi tautoko i te
maungārongo a Te Kotahitanga o Te Ao.
3. Kei ngā mātua te mana tuatahi ki te
tohu i te āhua o ngā akoranga hei tuku
ki a rātou tamariki.
Rārangi 27
1. E wātea ana ki te katoa te whakauru atu
ki ngā mahi tikanga-ā-iwi, ki te
mātakitaki i ngā mahi toi, ki te ruku i te
hohonutanga o te mātauranga, ā ki te
hopu atu i ūna painga.
2. E wātea ana hoki ki te katoa te mana
manaaki i ngā āhuatanga matatika me
ngā āhuatanga kikokiko ka puta mai i
ngā mahi mātauranga, mahi tuhituhi,
mahi toi rānei nāna i tuhi.
Rārangi 28
E whai take ana te tangata ki ngā ritenga
e tau ai te noho a te iwi i tūna whenua i
ngā whenua rānei o te ao, ā kia uru mai
hoki ngā āhuatanga herekore hei
whakatutuki i ngā whakataunga o tēnei
Whakapuakitanga.
Rārangi 29
1. Kei roto i te iwi he mahi ma ia tangata,
ā koia nei te huarahi e tipu ai te iho o te
tangata ki tūna tino taumata.
2. I te wā e whakarite ana ia i ūna mana
tangata me ūna āhuatanga herekore me
maumahara te tangata ka riro ma te ture
e whakatau he tikanga kia kore ai e
takahia ngā mana tangata me ngā
āhuatanga herekore o ētahi atu, ā kia
tau hoki ki runga i ngā tikanga matatika,
ngā ture o te whenua, me te painga
whānui o te hapori manapori.
3. Kauā rawa ēnei mana tangata me ēnei
āhuatanga herekore e whakahaeretia
hei takahi i ngā whāinga me ngā
mātāpono a Te Kotahitanga o Te Ao.
Rārangi 30
I roto i tēnei Whakapuakitanga kāore he kupu he aha rānei e āhei
ai tētahi Mana Whenua, rūpō, tangata takitahi rānei ki te
whakahaere kaupapa, kokiri mahi rānei e takahi ana i ngā mana tangata
me ngā āhuatanga herekore kua whakarārangitia ki konei.
[index]